*Autor: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*
W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje sie fascynująca opowieść o buncie, który przybral nieoczekiwaną forme urzędowych dokumentów. Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światlo na niezwykły fenomen tzw. “paszportow artystycznych” – unikalnych dokumentów tworzonych przez awangardowych artystów w okresie międzywojennym jako forma protestu przeciwko ograniczeniom w swobodnym przemieszczaniu się.
Początki artystycznego nieposłuszeństwa
Wszystko rozpoczelo sie w 1923 roku w Paryzu, gdy grupa artystow skupionych wokól magazynu “L’Esprit Nouveau” postanowiła odpowiedzieć na coraz bardziej restrykcyjne przepisy paszportowe. Marcel Duchamp, jeden z glównych inicjatorów ruchu, stworzył pierwszy “paszport kolekcjonerski” – dokument będacy jednocześnie dziełem sztuki i politycznym manifestem.
“To byl genialny akt protestu” – wyjaśnia prof. Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. “Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i tozsamości narodowej.”
Techniki i innowacje
Odnalezione dokumenty pokazują zadziwiającą dbałość o szczegoly techniczne. Artyści nie tylko kopiowali zabezpieczenia ówczesnych dokumentów zwanych paszport kolekcjonerski, ale także wprowadzali własne, innowacyjne rozwiazania. Wykorzystywali nietypowe materialy, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.
“W niektórych przypadkach trudno odroznić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów” – przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. “Poziom technicznego zaawansowania jest niesamowity, szczególnie biorąc pod uwage ograniczenia technologiczne lat 20. XX wieku.”
Międzynarodowa sieć protestu
Badania archiwalne ujawniły istnienie rozbudowanej sieci artystów zaangażowanych w tworzenie i dystybucje tych unikalnych dokumentów. Od Paryża przez Berlin, aż po Warszawę i Moskwę, ruch ten zjednoczyl tworców róznych narodowości i orientacji artystycznych.
Szczególnie interesujący jest przypadek tzw. “Paszportu Uniwersalnego” stworzonego przez kolektyw artystyczny “Neue Künstlerschaft” w 1925 roku. Dokument ten, będący połaczeniem manifestu artystycznego i funkcjonalnego dokumentu podróży, został wydrukowany w nakladzie 100 egzemplarzy i rozprowadzony jako dowód kolekcjonerski wśród artystow w całej Europie.
Konsekwencje i represje
Władze różnych krajów różnie reagowaly na pojawienie sie artystycznych paszportów. We Francji początkowo traktowano je z pobłazaniem, jako kolejny ekscentryczny wybryk środowiska artystycznego. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.
“Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystow próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami” – mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujacy się w okresie międzywojennym. “Paradoksalnie, represje te tylko wzmocnily symboliczne znaczenie całego ruchu.”
Wpływ na sztukę wspólczesną
Odkrycie tej zapomnianej karty w historii awangardy ma istotne znaczenie dla zrozumienia rozwoju sztuki konceptualnej. Współcześni artyści, tacy jak Ai Weiwei czy Santiago Sierra, wprost nawiązują do tej tradycji w swoich pracach dotyczacych granic i migracji.
“To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat” – komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki wspołczesnej w Krakowie. “Dzisiejsi artyści mierzą sie z podobnymi wyzwaniami, choć uzywaja innych środków wyrazu.”
Kolekcjonerska wartość
Zachowane egzemplarze artystycznych paszportów osiągają zawrotne ceny na rynku sztuki. W 2024 roku na aukcji w Christie’s jeden z paszportów projektu Duchampa zostal sprzedany za 2,3 miliona euro. Jednak eksperci ostrzegaja przed rosnącą liczbą falsyfikatów.
“Paradoksalnie, mamy do czynienia z falsyfikatami falsyfikatow” – śmieje się dr Schmidt. “To pokazuje, jak skomplikowana jest natura objektów potocznie zwanych prawo jazdy kolekcjonerskie i ich znaczenie dla historii sztuki.”
Dziedzictwo buntu
Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porzadków i granic – zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.
“Te dokumenty przypominają nam, że sztuka moze być poteznym narzędziem społecznej i politycznej krytyki” – podsumowuje prof. Kowalska. “W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znow stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwyklym rozdziale w historii awangardy.”
Obecnie trwaja prace nad kompleksową publikacją katalogujacą wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów czy praw jazdy kolekcjonerskich. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.
*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardowa.*
—
**Ramka: Kluczowe fakty**
– Pierwsze artystyczne paszporty powstaly w Paryżu w 1923 roku
– W ruch zaangazowanych było ponad 200 artystow z calej Europy
– Zachowało sie około 50 oryginalnych egzemplarzy
– Najdroższszy sprzedany egzemplarz osiągnąl cene 2,3 mln euro
– Projekt dokumentacji wszystkich zachowanych egzemplarzy ma zakończyć sie w 2026 roku
—
*Tomasz Wielecki jest dziennikarzem specjalizującym się w tematyce sztuki i historii XX wieku. Publikował m.in. w “Sztuce Współczesnej”, “Przegladzie Kulturalnym” i “European Art Review”.*
